روانشناسی دین و زیست شناسی یا رابطه روانشناسی دین با بدن

آنچه در پى مى آید ترجمه دو مقاله از کتاب دائرة المعارف روان شناسى و علم رفتار کورسینى مى باشد. در مقاله اول به روان شناسى دین و در مقاله دوم به نقش دین در سلامت جسم و روان پرداخته شده است. نویسنده مقاله اول G.R. Collins و نویسنده مقاله دوم T. E. Woodsمى باشد. به دلیل ارتباط تنگاتنگ این دو موضوع، هر دو در یک مقاله درج شده اند.
الف.مذهب وروان شناسى2
چرا برخى از مردم داراى اعتقادات عمیقاً مذهبى هستند، در حالى که عده اى دیگر هیچ اعتقادى به خدا ندارند و هیچ گاه در مراسم مذهبى شرکت نمى کنند؟ چرا برخى از مردم پیرو کلیساى پرسبیترى (Presbyterian) هستند، در حالى که برخى دیگر، پیرو کلیساى اسقفى3، پنتکاستل Pentecostal))، کاتولیک، یا بودایى مى باشند؟ به چه دلیل، بعضى از معتقدان داراى تجارب هیجانى مذهبى سطح بالایى اند، در حالى که برخى دیگر مذهب را به عنوان یک «عادت ملال آور» تلقّى مى کنند؟ چرا عده اى از مردم با کمک گرفتن از عقاید مذهبى شان تسلّى مى یابند و مورد حمایت قرار مى گیرند، در حالى که عده اى دیگر در احساس گناه و خود سرزنشگرى4 شدید فرو رفته اند؟ مذهب چه نقشى در سلامت روان، روان درمانگرى، پالایش ارزش ه5 و رفتار افراد ایفا مى کند؟
این ها برخى از موضوعات جالب براى روان شناسانى هستند که درباره مذهب مطالعه مى کنند. با آن که بسیارى تلاش کرده اند «روان شناسى دین»6 را تعریف کنند، اما شاید تعریف روبرت اچ. تاولس (Robert H. Thouless)، استاد دانشگاه کمبریج، بهتر از بقیه تعاریف ارائه شده باشد. او در کتاب مقدّمه اى بر روان شناسى دین7مى نویسد: «مطالعه روان شناختى مذهب در جستوجوى آن است که با به کار بردن اصول روان شناختى به دست آمده از مطالعه رفتار غیرمرتبط با مذهب، رفتار مذهبى را بشناسد.» در این رشته، روش هاى روان شناختى نه تنها به منظور مطالعه رفتار مذهبى، بلکه همچنین براى مطالعه نگرش ها، ارزش ها و تجارب افرادى که به وجود و تأثیر خدا یا دیگر نیروهاى معنوى معتقدند، مورد استفاده قرار مى گیرد. هرچند روان شناسى دین در بعضى مواقع، پدیده هاى فراروان شناختى8 را مورد بررسى قرار مى دهد، با این حال، روان شناسى دین بیشتر بر اَشکال سنّتى تر تجربه دینى، مانند دعا، روى آوردن به دین، تجارب عرفانى، عبادت و شرکت در انجمن ها و مراسم مذهبى، تأکید مى کند. روان شناسى دین، همچنین موضوعات مشاوره اى را مورد بررسى قرار مى دهد، اما بیشتر با درک و فهم رفتار یا تجربه مذهبى سر و کار دارد و به ندرت به مشاوره مذهبى و دیگر رویاوردهاى مذهبى به درمانگرى مى پردازد.
از لحاظ تاریخى، روان شناسى دین در اوایل این قرن (قرن بیستم) با شور و اشتیاق فراوان آغاز گردید و در طول پنجاه سال پس از تولد رفتارگرایى، تقریباً خاموش گردید، و اخیراً به عنوان یک رشته پژوهشى موجّه و قابل احترام براى روان شناسان، مجدداً ظهور کرده است. بخش 36 انجمن روان شناسى امریک9یک گروه جالب توجه براى «روان شناسانى است که به موضوعات دینى علاقه مند مى باشند.» در کمتر از ده سال، این بخش به سرعت رشد و توسعه یافته است، به گونه اى که تعداد روزافزونى از روان شناسان توجه خود را به شناخت رفتار و تفکر مذهبى معطوف کرده اند.
هرچند فروید دین را یک «توهّم»،10 «روان آزردگى جهانى»11 و «مخدّر»12 توصیف مى کند که امید دارد انسان ها بر آن غلبه کنند (آینده یک توهّم)، با این وجود، وى علاقه شدیدى به رفتار مذهبى داشت و مقالات متعدد و سه کتاب مهم درباره این موضوع نگاشته است. در اوایل ظهور جنبش «روان تحلیل گرى»،13 یونگ ( Jung,C.G)، آدلر (Adler, A)و دیگران، به مطالعه مذهب، اغلب از یک چشم انداز کمتر انتقادى و بیشتر تأکیدکننده ارزش روان شناختى عقاید کلامى ادامه دادند.
در ایالات متحده امریکا، مطالعه مذهب، یک شاخه مهم از روان شناسى عمومى اولیه شمرده مى شد. براى مثال، جى استنلى هال ( G. StanlyHall)، یک مربّى برجسته، سردمدار روان شناسى کودک و اولین رئیس «انجمن روان شناسى امریک» مى باشد. او با هوشیارى، روش هاى علمى را براى مطالعه دین به کار برد، مجله روان شناسى مذهبى14 را پایه گذارى کرد، و در سال 1917 کتابى تحت عنوان عیسى مسیح در پرتو روان شناسى15منتشر نمود. کار مشهورتر و بسیار مؤثرتر، سخنرانى هاى ویلیام جیمز (William James) در گیفورد (Gifford) است. این مجموعه سخنرانى در سال 1902 در قالب کتابى تحت عنوان گونه هاى تجربه مذهبى چاپ و منتشر شد. کتاب جیمز احتمالا تنها بررسى روان شناختى سنّتى مذهب مى باشد.
با ظهور رفتارگرایى، روان شناسى دین، به عنوان یک حوزه تحقیق براى روان شناسان، به سرعت افول کرد. رفتارگرایى با منطق ساده و جذّاب خود، روان شناسى را از مطالعه موضوعات پیچیده اى مانند تأثیر عقاید، رشد و تحوّل معیارهاى اخلاقى و دلایل درگیر شدن افراد در رفتار مذهبى، منحرف نمود. تنها تعداد اندکى از نویسندگان روان شناسى (از جمله آلپورت "Allport, G.W"، آش "Asch"، مورر"Mowrer"، میل "Meehl"، مازلو "Maslow,A"، فروم"Fromm,E"، منینگر "Menninger") کتاب ها یا مقاله هایى درباره رفتار مذهبى نگاشتند. این امر این رشته را تا نو پدیدآیى اخیر آن به عنوان یک رشته فرعى مهم روان شناسى زنده نگه داشت.
هر تلاشى براى تقسیم روان شناسى دین به حوزه هاى کوچک تر مورد علاقه، بدون تردید، کارى سلیقه اى است. با این وجود، ما مى توانیم نتیجه بگیریم که روان شناسانى که در این رشته فعالیت مى کنند به موضوعات گوناگونى مى پردازند; از قبیل روش شناسى،16خاستگاه هاى روان شناختى دین، رشد و تحوّل مذهبى، تجربه دینى، پویایى هاى رفتار مذهبى، دین و رفتار اجتماعى، تلاش هایى که براى ادغام روان شناسى والهیّات با یکدیگر انجام مى گیرند، و نظریه هاى روان شناختى دین.

برخى از زمینه هاى مورد علاقه
1. روش شناسى
پیچیدگى رفتار و تجربه مذهبى روان شناسان را واداشته است تا از ابزارهاى اندازه گیرى متنوّعى استفاده کنند. این ابزارها شامل تجزیه و تحلیل گزارش ها و درون نگرى هاى17شخصى، مشاهده بالینى، طبیعى و مشارکتى، استفاده از نظرسنجى ها، پرسش نامه ها، و مصاحبه هاى شخصى دقیق; استفاده از اسنادى از قبیل دفتر خاطرات و زندگى نامه شخصى افراد مذهبى، استفاده از آزمون هاى شخصیت، مطالعه اسناد و مدارک مذهبى مانند کتاب مقدّس و به کار بردن فنون آزمایشگاهى مى شوند.18 مطالعه علمى مذهب رو به پیشرفت است، اما این پیشرفت به کندى و به سختى صورت مى گیرد; چون تعریف و سنجش دقیق بسیارى از پدیده هاى مذهبى (مانند «ایمان»، «اعتقاد»، «روى آوردن به دین» و «تعهد») به آسانى ممکن نیست.
2. خاستگاه هاى روان شناختى دین
دین یک پدیده گسترده (به این معنا که فرهنگ هاى بى شمارى را در برمى گیرد و افراد را در هر سن، وضعیت اجتماعى ـ اقتصادى و سطح تحصیلى تحت تأثیر قرار مى دهد)، بسیار بادوام و تأثیرگذار است. به گفته فروید، دین با انسان هاى اولیه اى آغاز مى شود که با احساس گناه و تکانه هاى جنسى در چالش بودند. روان شناسان متأخّر تحقیق راجع به خاستگاه هاى تاریخى دین را کنار گذاشته و در عوض، بر یافتن ریشه هاى روانى خاستگاه و تداوم دین در انسان هاى عصر جدید متمرکز شده اند. برخى از این ریشه ها عبارتند از: تأثیرات اجتماعى19(مانند تجارب دوران کودکى انسان، تماس با افراد مذهبى، واکنش به قدرت تلقین)، ارضاى نیازه20 (این دیدگاه که دین به معتقدان کمک مى کند تا امورى از قبیل امنیت، معنا در زندگى و مرگ، وجهى براى حرمت خود،21 قدرت براى اوقات تنیدگى زا و بحرانى، و هدفى براى زندگى بیابند)، تأثیر طبیعت (که منجر به این باور مى شود که خدا زیبایى و نظم را آفریده است) و بنیان هاى کلامى22 (این اعتقاد که همه مردم احتمالا توسط نیروهاى مافوق طبیعى، به سوى ماوراءالطبیعه سوق داده مى شوند.)
3. رشد و تحول مذهبى
به موازات عبور افراد از چرخه زندگى، در دیدگاه خود نسبت به جهان و در تصور خود از خدا تجدیدنظر مى کنند. ایمان کودکان احتمالا ساده و به صورت جادویى است. به تدریج که سن فرد بالاتر مى رود، ارزش هاى اخلاقى، مفاهیم مربوط به ماوراءالطبیعه و درگیر شدن در رفتارهاى مذهبى، همگى تغییر مى کنند. روان شناسان دین این تغییرات را مطالعه مى کنند. نویسندگان بعدى مانند آلپورت «فرد و مذهب او»23 به این نتیجه رسیدند که دیندارى مى تواند بالغانه24یا نابالغانه25 باشد.
4. تجربه دینى
این حوزه یکى از عمده ترین موضوعات مورد علاقه روان شناسانى است که راجع به دین مطالعه مى کنند. ویلیام جیمز، علل و تأثیرات روى آوردن به این تجربه عرفانى، پرهیزگارى و دعا را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. پژوهش هاى بعدى مطالعه راجع به این موضوعات را نیز بر آن افزودند: غریبه گفتارى26 (سخن گفتن به زبانى ناشناخته، در نتیجه برانگیختگى مذهبى27)، محتواى دینى موجود در رؤیاها، ماهیت روان شناختى مراقبه،28حالات تغییر یافته هشیارى،29 قدرت اعتراف،30 و گذشت، تأثیر دو پدیده علوم غریبه31 و عبادت، تبیین معجزات، استفاده از داروها براى برانگیختن تجارب مذهبى، و تأثیرات مذهبى در آسیب شناسى روانى.32
5. پویایى هاى رفتار مذهبى
پاول پرویسر (Paul Pruyser) در کتابى مهم تحت عنوان روان شناسى پویاى دین33 اظهار داشت که مذهب بر ادراک فرایندهاى عقلى، تفکر، کنش هاى زبانى، هیجان، رفتار حرکتى، روابط بین شخصى و رابطه فرد با اشیا، عقاید، و خود تأثیر مى گذارد و از آن ها تأثیر مى پذیرد.
در حال حاضر، هرچند این موضوعات حجم کمى از روان شناسى دین را به خود اختصاص داده اند، اما رابطه بین روان شناسى و مذهب از ظرفیت بالایى براى پژوهش هاى آینده برخوردار است.
6. مذهب و رفتار اجتماعى
روان شناسان اجتماعى به سازمان اجتماعى کلیساها و کنیسه ها، ساختار اجتماعى و تأثیر هیئت هاى مذهبى، نقش رهبران مذهبى، و ماهیت عبادات دینى و گروه هاى پژوهش دینى، توجه ویژه اى دارند.
7. ادغام دین و روان شناسى
تعدادى از نویسندگان تلاش کرده اند که با کار یا طرحى فرضیاتى مانند این دیدگاه که «همه چیز واقعیت خداوند است» و اینکه بین اقسام گوناگون واقعیت، تعارضى نمى توان یافت، روان شناسى را با الهیّات ادغام نمایند. در حال حاضر، به نظر مى رسد فعّال ترین کار در این حوزه، به فرقه مسیحیان پروتستان انجیلى، تعلّق دارد. از رهبران این حوزه پژوهشى، مى توان کارتر (Carter)، کولینز (Collins)، نارامور (Narramore)، فلک (Fleck) و دیگران را مى توان نام برد.
8. نظریه هاى روان شناختى درباره دین
تا به امروز، تعداد کمى از نظریه هاى روان شناسى دین به خوبى بسط و توسعه یافته اند. بیشتر کار فروید و نیز برخى از نوشته هاى یونگ، فروم، مازلو، پرویسر (Pruyser, P.W) و آلپورت ماهیت نظرى دارند. ظاهراً نویسندگان متأخّر، پیش از بسط نظریه هاى معاصر، منتظر رسیدن تحقیقات بیشتر هستند.
به عنوان یک مثال از مطالعات روان شناختى راجع به دین، توجه به موضوع «نوگرایى دینى»34 مى تواند مفید واقع شود. ویلیام جیمز، نوگرایى دینى را فرایندى مى داند که مى تواند به طور تدریجى یا دفعى صورت گیرد و طى آن یک «خود» دو پاره و آگاهانه خطاکار، فرومایه و اندوهگین، به دلیل تسلط پیشین فرد بر حقایق دینى، به صورت یکپارچه، و آگاهانه درستکار، عزیز، و خشنود درمى آید.
نویسنده بعدى، لئون سالزمن (Leon Salsman)، این نظریه را مطرح کرد که نوگرایى دینى مى تواند براى بعضى از افراد «پیش رونده35 و بالنده»36 و براى برخى دیگر، «پس رونده و آسیب روانى» باشد. برخى از نویسندگان انواع مختلف نوگرایى دینى، علل متفاوت نوگرایى دینى (مانند فشار اجتماعى، واکنش در مقابل ترس، تمایل به پذیرفته شدن از سوى خدا و معتقدان، تمایل به رهایى از احساس گناه و نیز یافتن معنا براى زندگى خود) و نتایج مثبت و منفى نوگرایى دینى را توصیف کرده اند. توصیف بحث برانگیز ویلیام سارگانت (William Sargant)از فنون تشویق مذهبى (در کتاب نبرد به خاطر عقیده37) به مطالعات بعدى راجع به «بى برنامگى» و دیگر شیوه هایى منجر شد که مردم را به دست کشیدن از گروه هاى مذهبى و کنار گذاشتن عقاید دینى تشویق مى کنند. تأثیرات نوگرایى دینى و نیز ارزیابى تفاوت هاى فردى در نحوه پذیرفتن، رد کردن و تحت تأثیر قرار گرفتن از سوى عوامل مذهبى، مورد مطالعه و بررسى قرار مى گیرند.
«روان شناسى دین» مورد علاقه خالصانه روان شناسان و نیز ملحدان و لاادرى یان مى باشد. در حوزه اى که به تازگى مجدداً مورد علاقه مجدّد قرار گرفته، پیش بینى گرایش آینده آن کار مشکلى است. موضوعاتى از قبیل تجربه دینى، نیازها و فروض تشکیل دهنده زیربناى باورها و رفتارهاى دینى، تأثیر اجتماعى سازمان هاى اجتماعى، جنبش هاى دینى داراى گرایش سیاسى و مفاهیم دینى مربوط به مشاوره، احتمالا مورد توجه قرار خواهند گرفت. به موازات بسط و توسعه این رشته، احتمالا پژوهش هاى تجربى بیشترى جایگزین برخى از گرایش هاى کنونى به مشاهدات غیرحضورى خواهند گردید.

 

منبع:http://ensani.ir/fa/article/68450/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%89-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D8%AC%D8%B3%D9%85-%D9%88-%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86